To nie jest kolejna wizyta w muzeum,
czyli dlaczego warto przyjechać do Susch

Zatrzymujemy się pomiędzy Zernez a Guardą, tuż przy drodze prowadzącej do turystycznego Scuol. Miasteczko, otoczone ośnieżonymi szczytami Alp, jest podobne do wielu innych w tej urokliwej okolicy. Kilka ładnie odnowionych i pobielonych domów z charakterystycznymi dla regionu tradycyjnymi malunkami na elewacjach, kościół, drewniany most przecinający rzekę Inn, która wypływa wiele kilometrów dalej u podnóża Alp Retyckich.

W Susch, gdzie słychać czwarty język narodowy Szwajcarii, a na stałe mieszka ok. 200 osób, nieliczni o tej porze przechodnie kierują kroki w jedno miejsce. Miejsce wyjątkowe, które od ponad roku ubarwia życie lokalnej społeczności i przyciąga ludzi z całego świata.

Zrekonstruowany budynek browaru z zewnątrz wygląda dość skromnie. W XII wieku był częścią kompleksu klasztornego, stąd chroniona rejestrem zabytków dawna surowość. Muzeum Susch - oznajmiają litery na ścianie, stylem przypominające retoromańskie napisy na okolicznych chatach. Cuda zaczynają dziać się po przekroczeniu progu miejsca, które przez lokalną i zagraniczną prasą zostało już okrzyknięte "mekką" miłośników sztuki nowoczesnej.

To nie jest klasyczne muzeum z salami, odgrodzonymi od człowieka eksponatami i przysypiającym na krześle panem ochroniarzem. Tu jest trochę jak w scenerii z Wiedźmina. Mroczne podziemne przestrzenie, korytarze wykute w skale z charakterystycznego dla regionu minerału amfibolitu, groty gdzie niegdyś przechowywano beczki z piwem, kamienne nacieki i ukryte otwory. Po jednej ze ścian płynie woda, prosto ze źródła, z którego dawniej czerpali browarnicy. Architektura, która jest ultra nowoczesna, a zarazem nawiązuje do tradycji i szanuje naturę - to koncepcja, która bardzo do mnie przemawia. Wnętrza są dopracowane w najmniejszych detalach (nawet kafle w łazience zwracają uwagę), a wydobyty w trakcie przebudowy materiał przerobiono tak, aby posłużył do stworzenia minimalistycznych, pełnych charakteru przestrzeni, które wciąż noszą ślady dawnej użyteczności. Jak tam, gdzie podłogę przecina rynna służąca pierwotnie za kanał wentylacyjny w browarze. Kapelusz z głowy dla architektów i lokalnych rzemieślników.

Przebudowa budynku i tworzenie dodatkowych pomieszczeń (przestrzeń wystawiennicza liczy 1500 m2) to praca, która trwała dwa lata. Efekt? Przemyślana w najmniejszych szczegółach estetyka sprawia, że równie dobrze mogłoby być to muzeum architektury, sztuka sama w sobie, niezależna od wystawianych w nim prac artystów i artystek. Przyznaje to zresztą sama twórczyni tego miejsca, Grażyna Kulczyk, z którą udało mi się na chwilę spotkać. Przestrzenie budynku wydały jej się na tyle piękne, że właściwie takie puste i surowe mogłyby pozostać. Kolekcję sztuki należało w nich więc umieścić tak, aby jak najlepiej wkomponowana w architekturę nie przysłoniła jej doskonałości.

I to się udało. Dzieła polskich artystów w stałej ekspozycji - jak Schody Moniki Sosnowskiej czy Narcissussusch Mirosława Bałki - sprawiają wrażenie jakby wrośniętych w przestrzeń muzeum. Jedno z nich budzi we mnie wyjątkowe silne emocje. To bezgłowy tłum Magdaleny Abakanowicz, postaci umieszczone w osobnym, ciasnym, piwnicznym pomieszczeniu, co pokazuje, jak sama przestrzeń może wpłynąć na odbiór sztuki. Dłużej zatrzymałam się też przy instalacji Piotra Uklańskiego "Prawdziwi naziści". Dwadzieścia lat po słynnej wystawie "Naziści" w warszawskiej Zachęcie, artysta powrócił z serią ponad 200 zdjęć ukazujących tym razem realne, nie aktorskie wcielenia zła.

Mury muzeum w Susch kryją kolekcje, które równie dobrze mogłyby się znaleźć w galeriach Nowego Jorku czy Londynu. Ale to, że są właśnie tutaj, nie jest przypadkowe. W tradycyjnym szwajcarskim miasteczku Grażyna Kulczyk prezentuje sztukę kobiet -zaangażowaną, feministyczną, polityczną, odważną. Mocna wystawa na otwarcie muzeum, zatytuowana "A Woman Looking at Men Looking at Women", pokazywała dzieła artystek awangardowych, jak Alina Szapocznikow, Birgit Jürgenssen, Mária Bartuszová czy Evelyne Axell. Ta eksperymentalna twórczość, mocno osadzona w czasach, kiedy tradycyjne role społeczne ulegały przewartościowaniu, a cielesność wyzwalała się ze społecznego tabu, to głosy kobiet wybrzmiewające z niespotykaną wcześniej siłą.

Później muzeum przypomniało abstrakcyjną twórczość Szwajcarki Emmy Kunz, artystki i uzdrowicielki, tworzącej w latach 40. ubiegłego wieku i zainteresowanej duchowością, naturą i holistycznym podejściem do człowieka. Natomiast otwarta z początkiem 2020 roku wystawa "Up to and Including Limits: After Carolee Schneemann" to powrót do ciała i seksualności w sztuce. Carolee Schneemann, która zmarła w marcu 2019 roku, to amerykańska artystka, tworząca w latach 60. i 70., jedna z prekursorek sztuki performance. Jej eksperymenty z formą - ciałem jako przekaźnikiem treści inspirowało twórców kolejnych pokoleń i ten dialog wypełnia teraz przestronne pomieszczenia muzeum.

Nie będę udawać, że jest to sztuka dla każdego. Jeśli idziecie do muzeum po to, aby pooglądać landszafty, to w Susch macie je na żywo (można usiąść w przyjemnym bistro i podziwiać przez okna). W bieżącej ekspozycji właściwie nie ma obrazów. Są zdjęcia, instalacje, dużo sztuki performance zarejestrowanej kamerą wideo, twórczości konceptualnej - nieoczywistej, często hermetycznej i niezrozumiałej bez wgłębienia się w kontekst. Czy jest to sztuka kontrowersyjna? Tak i nie. Tak, jeśli zatrzymamy się tylko na nagości i seksie. Nie, jeśli wcześniej poczytamy o artystkach i zorientujemy się, w jakich czasach tworzyły i co chciały wyrazić. Dlatego, aby z wystawy wynieść jak najwięcej, najlepiej byłoby zwiedzić ją z przewodnikiem. Jest natomiast jedna rzecz, którą mogę Wam zagwarantować. To, co zobaczycie w Susch, prowokuje. Do przemyśleń, dyskusji i odkrywania sztuki, która nie jest łatwa i przyjemna.

Po południu w muzeum nieco się zagęszcza. Słychać różne języki, w tym polski. Grażyna Kulczyk przyznaje, że zainteresowanie stworzonym przez nią miejscem jest duże. Są dni, kiedy odwiedza je nawet dwieście osób. Obawy, jak odważną sztukę przyjmą lokalni mieszkańcy, okazały się niepotrzebne. Gryzończycy z wyrozumiałością i zaciekawieniem odbierają to, co dzieje się w ich wiosce. A dzieje się dużo. Poza wystawami odbywają się w Susch wykłady artystów, koncerty, pokazy performance, dyskusje o sztuce. Twórcy przyjeżdżają też na stypendia, bo gdzie indziej jak nie w spokojnym szwajcarskim miasteczku można idealnie odciąć się od świata i w spokoju popracować, mając jednocześnie artystyczny ferment na wyciągnięcie ręki.


Kiedy popijam kawę w ciepłym, wyłożonym drewnem muzealnym bistro, w którym na ścianach wiszą ryciny Stanisława Witkiewicza, czuję się jakbym przeniosła się do góralskiej chaty gdzieś pod Zakopanem. W mini-sklepie tuż obok kasy biletowej można kupić specjalnie stworzoną dla muzeum biżuterię polskiej projektantki Orskiej (z kamieniami z Susch) i maskotki-wilki od Ugly Toys. Drobne rzeczy, które cieszą miłośników designu i promują polskie rzemiosło w nowoczesnym wydaniu. Proszę o więcej! Jest jeszcze jedna rzecz, która w muzeum Susch sprawia, że rozpływam się jak bałwan na wiosnę. Biblioteka na poddaszu. Jasne drewno, miękkie fotele, książki o sztuce. Mogłabym tam zamieszkać.

Wychodząc do świata po kilku godzinach spędzonych w przestrzeniach muzeum czułam się jak wybudzona po długim śnie. Grażyna Kulczyk powiedziała w jednym z wywiadów, że dla niej jest to miejsce-marzenie. I właśnie dlatego warto się tam wybrać. Żeby kawałek tego marzenia, choć na tych parę godzin, uszczknąć też dla siebie.